Column | Vrouwen onzichtbaar? Welnee!

Door Anique Hamelink - Waar zijn de vrouwen? Het thema van de aankomende Romeinenweek is een vraag die in de bestudering van de oudheid nog wel eens vergeten werd. Ondanks dat er evenveel vrouwen en mannen in het Romeinse rijk woonden weten we, en horen we, het meeste over de mannen. De Romeinen zelf zijn daar grotendeels debet aan: de meeste historische werken zijn geschreven over, voor en door mannen. Vrouwen zijn dus ‘simpelweg’ minder zichtbaar in geschreven bronnen. Maar dat is geen reden voor de moderne wetenschap om vrouwen dan maar over te slaan. We hebben namelijk ook toegang tot andere bronnen over vrouwen in Nederland in de Romeinse tijd...

Archeologische sporen

Veel archeologische vondsten vertellen ons weinig over het geslacht van hun eigenaar. Zo kan een muntstuk of een aardewerken beker door zowel mannen als vrouwen gebruikt zijn zonder dat er sporen achterblijven van de eigenaar. Vinger- en lipstickafdrukken zijn namelijk al lang niet meer zichtbaar na 2000 jaar. Toch zijn er ook genoeg objecten waarvan we wél zeker weten dat ze door mannen of vrouwen gebruikt zijn. Haarpinnen werden bijvoorbeeld alleen gebruikt door vrouwen. Deze voorloper van het schuifspeldje werd gebruikt om het haar op te steken in één van de vele modieuze Romeinse kapsels. Als er haarpinnen worden gevonden op een opgraving betekent dat dus dat er op die plek vrouwen geweest zijn. Ze zijn de haarpin per ongeluk verloren, of hebben die ritueel geofferd aan de goden. De afwezigheid van haarpinnen op een opgraving is echter geen reden om te veronderstellen dat er daar géén vrouwen waren. Het hele idee van een haarpin is namelijk dat hij het haar vast zet, en dus niet te snel per ongeluk uitvalt. Daarnaast konden kapsels ook gemaakt worden met methodes die veel minder archeologische sporen achterlaten: invlechten en afbinden met een wollen draadje, of met naald en draad vast gestikt. Dat laatste is niet zo eng als het klinkt, kijk hier maar eens naar een tutorial van kapster en archeologe Janet Stephens.

Sieraden

Ook van veel sieraden weten we of ze door mannen en/of vrouwen gedragen werden. Zegelringen werden bijvoorbeeld door zowel mannen als vrouwen gebruikt voor het officieel ondertekenen van een document als een handtekening. Oorbellen, kralenkettingen en glazen armbanden werden echter weer alleen door vrouwen gedragen. Er zijn zelfs zo veel glazen armbanden gevonden in Nederland dat iedere vrouw in onze regio er minimaal een gehad moet hebben in de periode van de derde eeuw voor tot de eerste eeuw na Christus.

Foto: Sieraden uit het graf van de dame van Simpelveld. In de collectie van het Rijkmuseum van Oudheden, objectnummer l 1930/12.3

Schoenen

Foto: Sieraden uit het graf van de dame van Simpelveld. In de collectie van het Rijkmuseum van Oudheden, objectnummer l 1930/12.3

Vrouwen in forten?

Die haarpinnen, sieraden en schoenen van vrouwen komen we soms op onverwachte plekken tegen. Zo zijn er haarpinnen en vrouwenschoenen gevonden in de verblijven van soldaten midden in Romeinse forten in Nederland en Engeland uit de tweede eeuw na Christus. Omdat vrouwen toch écht geen soldaten konden worden in het Romeinse leger, zijn deze vondsten helaas geen bewijs voor een vrouwenlegioen à la Asterix & Obelix. Maar wat deden die vrouwen dan in het fort? Vroeger werd er aangenomen dat er alleen soldaten en ander mannelijk militair personeel in de forten woonden. Romeinse soldaten was het namelijk bij wet verboden om te trouwen terwijl ze in dienst waren. Maar deze archeologische vondsten tonen aan dat veel soldaten toch (waarschijnlijk stabiele) relaties hadden met vrouwen en mogelijk met andere vrouwelijke familieleden samenwoonden binnen de muren van de forten.

Foto: Een glazen armband uit Eindhoven. In de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden RMO objectnummer k 2008/2.1.

Trendsetters

Al die schoenen, sieraden en haarpinnen vertellen ons iets over de aanwezigheid van vrouwen op bepaalde plekken, maar ook hoe ze zich kleedden. Zo zijn glazen armbanden een typisch lokale en traditionele sieradenstijl uit noordwest Europa en zijn bijvoorbeeld de sieraden in het graf van de dame van Simpelveld helemaal Romeins in stijl. Aan wat voor stijl kleding en accessoires de vrouwen in de oudheid droegen kunnen we zien waar ze vandaan kwamen, hoe rijk ze waren en zelfs of mannen of vrouwen de voorlopers waren in het overnemen van bepaalde elementen van modes en leefstijlen uit Italië. Zo blijkt dat vrouwen als eersten in Engeland de Mediterraanse mode van slippers introduceerden.

Onzichtbaar? Welnee!

Het idee dat we van ruwweg de helft van de inwoners van het Romeinse Rijk maar weinig kunnen weten is onjuist. Vrouwen in de oudheid zijn helemaal niet zo onzichtbaar als je maar weet waar je ze moet zoeken, en dan vind je ze ook op plekken waar je ze niet verwacht.

Anique Hamelink is PhD-student aan de Universiteit van Amsterdam, waar ze onderzoek doet naar de impact van de inlijving van noordwest Europa bij het Romeinse rijk op de identiteit en kleding van mannen en vrouwen in onze streken. Daarnaast ontwerpt ze met haar bedrijf JustClassic historisch correcte Romeinse sieraden.

Geraadpleegde bronnen:

Bartman, E. 2001. Hair and the Artifice of Roman Female Adornment. American Journal of Archaeology. Vol. 105, No. 1, pp. 1-25
Driel, C. van, 1995. ‘Gender in Question’, in Rush, P. (ed.). Theoretical Roman Archaeology: Second Conference Proceedings. Worldwide Archaeology Series, vol. 14. Aldershot: Avebury/Ashgate, pp. 3-21.
Driel C. van 2016. Fashionable footwear: craftsmen and consumers in the north-west provinces of the Roman Empire. In: Wilson A., Flohr M. (Eds.) Urban Craftsmen and Traders in the Roman World. Oxford: Oxford University Press, pp. 132-152.
Roymans, N. 2004. Ethnic identity and imperial power. The Batavians in the Roman Empire. Amsterdam University Press.
Grooth, M.E.Th. De Mater, B., Panhuysen, T.A.S.M., Zinn F. and Koster, A., 1997. Een Huis Voor Altijd. Maastricht: Bonnefantenmuseum.