Romeins Gelderland één van de dichtstbevolkte gebieden van Europa

Foto: Romeinen bouwen omwalling, CC BY 2.0

In de Romeinse tijd moeten er in Gelderland zo’n 63.000 tot 91.000 mensen hebben gewoond. Voor hedendaagse begrippen lijkt dat niet veel, maar toentertijd was dit enorm. Voor het project Verhaal van Gelderland dook onderzoekster Rozemarijn Moes (23) een jaar lang in de cijfers om de Gelderse bevolking van prehistorie tot heden te reconstrueren.  'De hoge zandgronden, maar vooral ook de vruchtbare rivierklei zorgden vanaf het vroege begin voor hoge bevolkingsdichtheden,' aldus Moes. Een groot deel van de bevolking woonde in het Rivierengebied. Met meer dan 30 personen per vierkante kilometer behoorde dit gebied in de Romeinse tijd daarmee tot Europa’s dichtstbevolkte gebieden.

Grote afname bevolkingsaantallen

Deze bewonersaantallen zijn inclusief ongeveer 17.000 Romeinse soldaten die in het Rivierengebied verbleven om de grens te bewaken. Maar ook zonder Romeinse soldaten woonden er in die tijd veel mensen: gemiddeld meer dan 20 per vierkante kilometer. Ter vergelijking: in Italië waren dat er toendertijd 30, in de Donauregio 9 en in Spanje 12. Met het vertrek van de Romeinen vanaf de vierde eeuw na Christus nam de bevolking schrikbarend af. Dat had niet alleen met het vertrek van de Romeinen zelf te maken, maar ook met klimaatverandering, ziekte en toegenomen onveiligheid. 'Ook boven de limes, de grens van het Romeinse rijk, liep het inwonertal terug, op de Veluwe bijvoorbeeld, waar de aantallen sowieso al lager waren dan in het Rivierengebied. Overal in Europa zijn dergelijke afnames zichtbaar, tot wel 80% van de bevolking.'

Moes baseerde zich voor de Romeinse tijd op het nederzettingsmodel: 'Hoeveel nederzettingen waren aangevuld met een schatting van hoeveel we er denken nog niet gevonden te hebben, en dat vermenigvuldigd met het aantal huizen per nederzetting en het aantal personen per huis. Het betreft dan wel plattelandsnederzettingen. Grote en militaire nederzettingen werden elk nog weer apart berekend. De basisbron van dit alles is de archeologie. Dat is de belangrijkste bron tot en met de vroege middeleeuwen.' 

'Tot en met de vroege middeleeuwen ontbreken geschreven bronnen'

Niet alleen voor de Romeinse tijd, maar ook voor andere tijdsvakken komt Moes met nieuwe cijfers. Een jaar lang werkte ze aan de reconstructie van de Gelderse bevolking van prehistorie tot heden. Het bleek een hele uitdaging: 'Eigenlijk hebben we pas vanaf 1795 goed toegankelijke cijfers. Vóór die tijd zijn tellingen fragmentarischer. Tot en met de vroege middeleeuwen ontbreken geschreven bronnen zelfs geheel. Dan kijken we vooral naar archeologie: hoeveel nederzettingen waren er?'

Onderzoek brengt veel nieuwe inzichten

De eerste volledige bevolkingsreconstructie brengt veel nieuwe inzichten. Zo blijken het Rivierengebied, de Achterhoek en de Veluwe elk een hele eigen ontwikkeling te ondergaan. 'Het voordeel van zo’n reconstructie is dat we Gelderland voor het eerst over een langere periode kunnen volgen. Bovendien is het bij geschiedschrijving altijd belangrijk om te weten over hoeveel mensen je het nu precies hebt. Het maakt voor gebeurtenissen nogal uit of je het over 100 of 100.000 mensen hebt. Juist in dat opzicht biedt dit rapport aanknopingspunten voor nieuw onderzoek. Wat is bijvoorbeeld de samenhang tussen economie en bevolking? En hoe zit het met die laat-Romeinse daling? Nu we de aantallen hebben, kunnen we ook daar naar gaan kijken.'

Over Verhaal van Gelderland

De resultaten van het onderzoek worden verwerkt in het Verhaal van Gelderland. Dit overzichtswerk over de Gelderse geschiedenis wordt in 2022 gepubliceerd. Verhaal van Gelderland is een initiatief van Erfgoed Gelderland, hoogleraar Gelderse geschiedenis Dolly Verhoeven aan de Radboud Universiteit, Rozet en Omroep Gelderland om de geschiedenis van Gelderland te beschrijven, breed te presenteren en beleefbaar te maken. Het rapport van Rozemarijn Moes is binnenkort beschikbaar via Rozet Bibliotheek.