Blog | Inheems-Romeinse goden: Nehalennia

Leuk dat je weer leest! Ik was een tijdje terug met de Unesco-jongerencommisie, waar ik lid van ben, op bezoek in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. We bekeken hier onder meer de Canonzaal, een tentoonstelling waarin belangrijke gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis worden verteld. Zo was er ook een deel dat ging over de Romeinse tijd in Nederland. In de tentoonstelling waren verschillende archeologische vondsten opgenomen, waaronder een Romeinse altaarsteen van de godin Nehalennia. Het object fascineerde me en ik had eigenlijk nog nooit iets gehoord over deze godin. Wie was zij en waarom kwam ze me niet bekend voor? Ik ging op onderzoek uit om meer over haar te weten te komen! Vandaag vertel ik je in mijn blog meer over deze interessante maar mysterieuze godin.

Romeinse Religie

Net zoals vandaag de dag voor miljarden mensen op aarde religie erg belangrijk is, gold dit ook voor mensen die leefden in het Romeinse Rijk. Religie had een cruciale rol in alle aspecten van het dagelijks leven en het bestuur van het rijk. Echter, in tegenstelling ondermeer het christendom, jodendom en de islam in het tegenwoordige Europa, waren de Romeinen polytheïstisch. Dit houdt in dat zij niet geloofden in één god, maar in een hele reeks goden. Iedere god of godin was beschermheilige van een bepaald aspect van het leven. Om hen te eren werden vele tempels, altaren en heiligdommen opgericht waar frequent rituelen en offers werden gedaan om de goden te bedanken en te aanbidden.

Naast de hoofdgoden, zoals Jupiter, Venus en Neptunus, werden ook goden van andere godsdiensten aanbeden en konden levende personen, zoals keizers, eveneens verheven worden tot goddelijkheid.

 

De geboorte van de Romeinse godin Venus, een schilderij van Sandro Botticelli (ca. 1483)

Vondsten van de bodem van de zee

Een goddelijkheid die vereerd werd in onze streken was Nehalennia. Over de godin was tot de jaren zeventig in Nederland niks tot nauwelijks bekend. Dit veranderde toen op 14 april 1970 nabij Colijnsplaat in Zeeland per toeval fragmenten van twee Romeinse altaren of votiefstenen in de visnetten van visser K. Bout terechtkwamen.

Men was verbaasd en bewonderd door deze bijzondere vondst en al snel volgde een onderzoek van enkele weken op het water van de Oosterschelde. Bout werkte hier intensief aan mee door zijn schip, de Tholen 6 Johanna Cornelia beschikbaar te stellen voor het onderzoek.

Na ruim vier weken onderzoek waren ruim 200 altaren/votiefstenen of fragmenten hiervan opgevist, allen gewijd aan de godin Nehalennia. Dit grote aantal altaren moet toch wel een indicatie zijn dat zij erg belangrijk is geweest! Maar wie was Nehalennia dan en wat was haar plaats in de lokale religie?

Altaren en fragmenten hiervan worden aangetroffen in de visnetten van de Tholen 6, 14 april 1970 © Erfgoed Zeeland

Wie was Nehalennia?

Over Nehalennia is nog vrij weinig bekend en veel blijft een mysterie. Ze is niet een prominent figuur in de religie van de Romeinse tijd en werd zover bekend alleen vereerd in de kustgebieden die nu onderdeel zijn van de provincie Zeeland. Ze was een godin met verschillende personificaties. Zo was ze in eerste instantie een vruchtbaarheidsgodin die ter bescherming van het huis en de haard aangeroepen kon worden. Dit is af te leiden aan de manier waarop zij op de vele altaarstenen is afgebeeld. In vrijwel alle gevallen zit ze op een stoel of kruk met een mand met fruit op haar schoot of naast haar op de grond. Fruit is in de Romeinse kunst vrijwel altijd een teken van vruchtbaarheid en overvloed. Eveneens is naast haar vaak een hond afgebeeld. Deze hond symboliseert de waardes loyaliteit, waakzaamheid en de bescherming van het huis.

Naast haar functie ter bescherming van de huiselijke sferen had Nehalennia een belangrijke status onder mensen die sterk verbonden waren met de zee en de handel. Uit de inscripties op de vele altaren die in Zeeland zijn aangetroffen, bleek dat deze votiefstenen door zeelieden waren opgericht. Zo luidt bijvoorbeeld een van de inscripties:

‘Voor de godin Nehalennia heeft Marcus Exgingius Agricola uit Trier, inwoner van Keulen, zouthandelaar, zijn gelofte gaarne en met reden ingelost'

Een altaar voor de godin, tentoongesteld in het Rijksmuseum van Oudheden  © Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Uit de inscripties op de altaarstenen is te veronderstellen dat mensen die over zee reisden tot Nehalennia baden voor een voorspoedige reis en een offer beloofden te maken als hun gebeden werden gehoord. Was de reis voorspoedig en kwamen zij veilig weer aan wal, dan werd vaak een altaarsteen ter ere en dank aan de godin bij een van de tempels geplaatst die aan haar gewijd waren.

Het grootste aantal Nehalennia-altaren is gevonden in Zeeland, maar er zijn eveneens exemplaren aangetroffen verder langs de Neder-Germaanse Limes, bijvoorbeeld bij de Duitse steden Keulen en Trier.

Een van de vele aangetroffen Nehallenia altaren © Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Nehalennia-tempels

Zover bekend kende Zeeland twee plaatsen waar Nehalennia-tempels stonden. Zo heeft een tempel nabij het huidige Domburg gestaan. De fundamenten van deze tempel en tientallen altaarstenen werden in de zeventiende eeuw ontdekt onder een duin. De resten van de andere bekende Nehalennia-tempel werden in de jaren zeventig en de jaren die daarop volgden aangetroffen op de bodem van de Oosterschelde nabij het huidige Colijnsplaat.

Een reconstructie van een Nehalennia-tempel in Colijnsplaat, Zeeland © Zeeuws Museum, Middelburg

Een Romeinse godin van Germaanse afkomst?

Hoewel de godin Nehalennia gerekend wordt tot de Romeinse religie, was haar origine hoogstwaarschijnlijk niet ‘Romeins’. Zij kende vermoedelijk een Germaanse en/of Keltische oorsprong en is later opgenomen in de Romeinse religie. Dit kwam vaker voor. Lokale volken die werden ingelijfd bij het Romeinse rijk hadden in vrijwel alle gevallen een eigen religie die zij aanhielden. Een god uit deze religies werd vaak gekoppeld aan een god of mythologisch figuur uit de Romeinse religie die overeenkomsten had. Zo kon het zijn dat mensen langs de Neder-Germaanse Limes aan hele andere goden offerden dan mensen die langs de Noord-Afrikaanse of Britse Limes leefden.

Een beeld van Nehalennia, zittend afgebeeld © Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Nehalennia in 2020

Nu zijn de Romeinen al eeuwen verdwenen uit onze regio en wordt de Romeinse religie beschouwd als een ‘dode godsdienst’. Toch kun je vandaag de dag de sporen van Nehalennia terugvinden op meerdere plekken in Nederland. Zo is in Colijnsplaat een reconstructie gebouwd van een Nehalennia tempel en staat een bronzen beeld van de godin in Domburg.

Een grote collectie van de in 1970 aangetroffen altaren is te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Ook is een collectie van altaren tentoongesteld in het Zeeuws Museum in Middelburg.  

 

Het bronzen beeld van Nehalennia in Domburg, Zeeland © Ben Pirrard

Ben je ook benieuwd naar wie Nehalennia was en wil je meer over deze godin en haar cultus te weten komen? Tijdens de aankomende Online Romeinenweek zal in verschillende activiteiten en verhalen aandacht besteed worden aan haar!