De Meern 1 in Castellum Hoge Woerd (Utrecht) | _{©​ Marnix Schmidt}

Terug naar… 1997, mijn geboorte jaar. We zijn bij de wijken Leidsche Rijn en De Meern/Vleuten in het Westen van Utrecht. Bij graafwerkzaamheden komen hier op redelijke diepte opeens stukken hout naar boven. Dit zijn niet zomaar stukken hout, maar onderdelen van een uitzonderlijk bijzondere vondst: een Romeins schip!

De Meern 1 wordt opgegraven door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de gemeente Utrecht | _©​ RCE

De vondst van een verloren schip

Het schip, waarvan de resten in 1997 werden aangetroffen bij De Meern in Utrecht en dat tot ‘De Meern 1’ werd gedoopt, werd in 2003 zeer zorgvuldig opgegraven door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de gemeente Utrecht. De archeologische resten lagen diep onder de grond, wel ruim drie meter, en werden onder de aandacht van ruim 25.000 geïnteresseerden opgegraven. Waarom lag hier op deze diepte een Romeins schip? En hoe kan het zijn dat deze hier terecht is gekomen?

Het schip werd waarschijnlijk gebouwd in het midden van de tweede eeuw na Christus. Uit onderzoek is gebleken dat het hout waarmee het schip gebouwd is, afkomstig is uit centraal Nederland. Hieruit kan geconcludeerd worden dat het schip waarschijnlijk lokaal gebouwd en gebruikt is. Op basis van onderzoek naar de inhoud van het schip werd verondersteld dat De Meern 1 tot zeker 190 na Christus in gebruik is geweest.

De Meern 1 lag onder de grond in wat voorheen de bodem van een meanderende zijtak was van de rivier de Rijn. Het schip is waarschijnlijk door een ongeluk gezonken. Men vermoedt dat dit door een fout in het navigeren van het schip is gebeurd. Doordat het schip met inhoud en al abrupt is gezonken, is er een tijdscapsule ontstaan die ons veel kan leren over het leven van toentertijd.

Een 3D-model van De Meern 1 in haar oorspronkelijke staat | _{©​ www.bouwgeschiedenisutrecht.nl}

De Meern 1

De Meern 1 is een zogenaamde platbodem, een Romeins type vrachtschip. Van dit type zijn in Nederland meerdere schepen gevonden in verschillende vormen en maten. Sommige van deze schepen, zoals De Meern 1, waren wel 25 tot 30 meter lang. De platbodems waren ideale schepen voor het bevaren van de wateren in het tegenwoordige Nederland. De rivieren traden namelijk vaak buiten hun oevers en waren relatief verraderlijk door ondiepe stukken en zandbanken. Doordat de platbodem maar een heel ondiep schip was, voer deze met alle gemak door ondiepe wateren.

Hoewel er naast de schepen uit De Meern meerdere platbodems zijn gevonden in Nederland, bijvoorbeeld in Woerden of Zwammerdam, is De Meern 1 een bijzondere vondst vanwege iets anders: het is namelijk het enige schip waarvan een deel van de kajuit bewaard is gebleven. Bij de opgraving van De Meern 1 werden naast verschillende archeologische voorwerpen in de kajuit, zoals stukken gereedschap en kookgerei, ook de resten van meerdere meubels, waaronder een kastje en een bed. Dit is voor Nederlandse, maar ook Europese begrippen, een uitermate bijzondere vondst, aangezien Romeins houtsnijwerk vaak over het verloop van de eeuwen vergaat. Door de natte en kleiige grond in de Nederlandse Rijndelta blijven organische materialen, zoals hout, vaak goed bewaard. Soms zijn we wat gefrustreerd dat Nederland zo’n nat en drassig land is, maar het heeft dus ook zijn voordelen!

Een close-up op het interieur van De Meern 1. Op de foto is de kajuit met deurtjes goed te onderscheuden | _{©​ Archeologische Werkgroep Leidschendam-Voorburg}

De Neder-Germaanse Limes als ‘ader’ van de Lage Landen

Controle over de Rijn, de Neder-Germaanse Limes, was van essentieel belang voor de Romeinen. Deze rivier diende niet alleen als grens tussen Germania Inferior en het land van de ‘barbaarse Germanen’, maar ook als een belangrijke transport- en handelsroute voor het Romeinse Rijk. Over de rivier voeren naast militaire schepen ook een groot aantal transport en koopvaardijschepen, soms wel tot de nok gevuld met waren.

Langs de Limes in Nederland stonden tientallen forten waar elk honderden of duizenden soldaten huisvesten. Om deze forten van voldoende voedsel, materialen en grondstoffen te voorzien was een goedlopend transport/handelsnetwerk van essentieel belang!

Omdat de castella een belangrijke en centrale positie hadden in de regio ontstonden rondom de meeste forten langs de Neder-Germaanse Limes vici, kleine dorpen. In deze dorpen woonden onder meer familieleden van soldaten, handelaren en ambachtslieden. Ook deze mensen hadden spullen nodig voor eigen verbruik, om te verhandelen aan de castella of aan de lokale bevolking en om onderhoud te plegen voor het fort en de huizen daaromheen. Aangezien de meeste castella en vici gelegen waren langs de oever van de rivier, was grootschalig transport via het water een gemakkelijkere optie dan over land.

Schepen als De Meern 1 voeren af en aan met goederen naar de forten langs de Neder-Germaanse Limes, zoals in dit model bij het Romeinse fort bij Valkenburg (Zuid-Holland) | _{©​ Mikko Kriek}

Tegenwoordig

Na de opgraving is het wrak van De Meern 1, samen met de schepen ‘De Meern 2 t/m 6’ die eveneens tijdens de opgravingen werden ontdekt, zorgvuldig uit elkaar gehaald en geconserveerd in Lelystad. In 2015 werd het schip in delen teruggebracht naar Utrecht, waar het in het een nieuw thuis kreeg in het nieuwe Castellum Hoge Woerd, een moderne reconstructie van een Romeins castellum dat hier vroeger gelegen heeft. In dit castellum werd De Meern 1 het topstuk van het gelijknamige museum ‘Museum Hoge Woerd’ en kun je het gehele schip, net als vele andere prachtige objecten, bezichtigen in de vaste tentoonstelling.

De Meern 1 op haar nieuwe plaats in Museum Hoge Woerd | _{©​ Castellum Hoge Woerd}