Mozaïek met dobbelende Romeinen | _{© E. G. Lewis, Sowing the Seeds}

Spelletjes in het Romeinse Rijk

In een periode waarin we veel thuiszitten komt het wel eens voor dat we ons vervelen. We zijn op zoek naar nieuwe hobby’s, creatieve uitingen of spelletjes waar we ons mee bezig kunnen houden in onze vrije tijd. Het zette me aan het denken en ik vroeg me af: Wat deden mensen in hun vrije tijd in de Romeinse tijd? We weten allemaal natuurlijk af van de bekende Romeinse plaatsen van vermaak, zoals de theaters en de arena’s, waar grote spelen en gevechten werden georganiseerd. Maar wat waren de meer huiselijke vormen van vermaak? Speelde ze spelletjes? En wat vinden we hiervan terug in de archeologie? Ik ging op zoek naar antwoorden en vandaag vertel ik je iets meer over enkele Romeinse spellen die ik tegenkwam!

Het spelen van spellen in de Romeinse tijd

Persoonlijk ben ik gek op bordspellen. Kolonisten van Catan, sjoelen, Jenga of pesten, ik speel het allemaal graag met vrienden en familie. Maar hadden de Romeinen ook spellen die ze speelden met anderen? Het antwoord op die vraag is: jazeker! We weten dat er in de Romeinse tijd een hoop verschillende spellen werden gespeeld. In het Romeinse Rijk kwam het namelijk net zoals nu ook wel eens voor dat je niets te doen had. Het spelen van (bord)spellen vond niet alleen thuis plaats, maar bijvoorbeeld ook op centrale publiekelijke plekken, zoals op straat of in het badhuis. Zover we weten werden Romeinse spellen met allerlei relaties van een person gespeeld: met familie, vrienden, bekenden, buren en door soldaten onderling.

Dobbelen

Een van de spellen die de Romeinen speelden doen we vandaag de dag nog steeds: dobbelen. Met dobbelstenen kan je vele verschillende spelletjes bedenken. Denk maar aan een aantal spellen die wij tegenwoordig allemaal spelen met dobbelstenen: “Yahtzee”, “10.000 gooien” en “straatje leggen”. Naast dat het erg leuk is om deze dobbelspellen te spelen, is het ook erg makkelijk om dobbelsteentjes mee te nemen. Voor bijvoorbeeld soldaten in de forten langs de Neder-Germaanse Limes of legionairs op expeditie waren dit voorwerpen die gemakkelijk in de zware bepakking van de soldaten meegenomen konden worden.

Dat dobbelstenen in de Romeinse tijd veelvoudig zijn gebruikt, zien we ook terug in de archeologie. Tijdens archeologische onderzoeken verspreid over heel Europa worden dobbelstenen uit de Romeinse tijd regelmatig teruggevonden. Zo ook in Nederland. In het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden zijn bijvoorbeeld meerdere dobbelstenen te zien, waaronder een aantal die tijdens opgravingen werden gevonden in het Utrechtse Vechten werden gevonden.

Romeinse dobbelstenen en andere speelstukken, tentoongesteld in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden | _{© Rijksmuseum van Oudheden}

Ludus Latrunculorum

Een ander spel dat we vandaag de dag kennen, werd in de Romeinse tijd ook al gespeeld: Schaken. Zij noemde het natuurlijk niet schaken, maar Ludus Latrunculorum. Hoewel dit spel wel anders van vorm was dan we het tegenwoordige schaken, is het principe van het spel hetzelfde. Net als schaken was Ludus Latrunculorum een spel voor twee personen waarin strategisch denken centraal staat. Het spel bestond uit een vierkant spelbord verdeeld in een even aantal vlakken. In tegenstelling tot schaken werd er waarschijnlijk niet met figuren gespeeld, zoals een koningin of een loper, maar met ronde schijfjes. Helaas weten we dit niet zeker, aangezien we in de geschiedschrijving weinig details terugvinden over het spelen van het spel. Wel wordt vermoed dat het spel een militair thema had.

Tijdens archeologisch onderzoeken zijn enkele keren speelborden teruggevonden, waaronder een bij het bekende Britse Limesfort Vindolanda. Het ging hier om een speelbord uit de 3^e eeuw na Christus dat in 2019 tijdens een kleine opgraving werd gevonden. Tijdens deze opgraving werd een grote steen blootgelegd waar het herkenbare vakkenpatroon in was gekerfd.

Het in 2019 aangetroffen Ludus Latrunculorum bord bij het Limesfort Vindolanda in Noord-Engeland | _{© Vindolanda Trust}

Rota

Ten slotte wil ik een spel uitlichten dat gemakkelijk te spelen en zeer populair onder de Romeinen was: het spel Rota. De naam Rota is afgeleid van het Latijnse woord voor wiel (Rotam, Rotea, Rota). Het spel staat ook wel bekend onder andere namen, bijvoorbeeld Mola Rondo. Voor dit spel werd een houten of stenen bordspel gebruikt met daarop een grote cirkel. In de rand van deze cirkel staan in totaal 8 vakjes op evenredige afstand van elkaar weergegeven. Er bevindt zich ook een vakje in het midden van het speelbord. Het lijkt simpel, maar was dat het ook?

Een modern Rota spel | _{© Mark Strange}

Volgends de spelregels die bekend zijn kreeg elke speler 3 speelstenen in een eigen kleur die ze om beurten op het bord mochten plaatsen op een van de vakjes. Als alle stenen op het bord werden gelegd, mochten spelers alleen hun speelstenen een vakje opzij verschuiven over een van de lijnen, mits dit vakje niet bezet werd door een andere speler. De speler die als eerste 3 vakjes op een rij door het midden van de cirkel had, won het spel.

Voor mensen die niet beschikten over dergelijk speel set, bijvoorbeeld de armere bevolking of Romeinse soldaten in de forten en marskampen, was dit spel ook gewoon te spelen. Zij tekenden hoogstwaarschijnlijk een cirkel in het zand of kerfde dit in een steen en speelde in plaats van speciaal gemaakte speelstukken met steentjes of knoopjes.

Een Romeins Rota speelbord ingekerfd in een straatsteen in de Romeinse stad Leptis Magna, liggend in het tegenwoordige Libië | _{© Pablo Novoa Alvarez, 2011 via Ancientgames.org}