Blog | Nieuwe inzichten | Op zoek naar het Romeinse verleden door middel van radars en lasers

10 juli 2020 | Wouter Hinrichs

Een drone met een LIDAR-scanner in actie | _{© Cargyrak}

Enkele weken geleden vertelde ik jullie in mijn blog over crop mark-onderzoek: de studie naar de vormen van historische structuren in gewassen. Door de droogte van de zomer van 2018 werden in heel Europa structuren uit verleden herkend op luchtfoto’s, zonder dat hiervoor fysiek archeologisch onderzoek uitgevoerd hoefde te worden. Zo werden er ook structuren herkend uit de Romeinse tijd.

Crop mark-onderzoek is echter niet de enige methode van onderzoek om historische structuren te herkennen in het landschap! Vandaag vertel ik je graag iets meer over een andere vorm van onderzoek doen, waarbij geen schep in de grond gezet hoeft te worden. Het gebruik van LIDAR-data kan het Romeinse verleden van Europa, en zeker ook dat van Nederland, zichtbaar maken!

Een schematische weergave van hoe LIDAR werkt | _{© www.sentech.nl}

Wat is LIDAR?

Wat is ‘LIDAR’? Een goede vraag die je jezelf wellicht stelt! LIDAR is een onderzoeksmethode en een afkorting die staat voor ‘Light Detection and Ranging’. Door middel van een radar worden lichtlasersignalen losgelaten vanaf een bepaalde hoogte (bijvoorbeeld vanuit een vliegtuig, of dichter bij de aarde vanaf een statief) richting het aardoppervlak. Deze signalen kaatsen van de aarde weer terug naar de zender en berekenen zo een actuele hoogte van het aardoppervlak. Als al deze metingen aan elkaar gekoppeld worden, kan er een hoogtekaart gemaakt worden van het landschap. Kaarten gebaseerd op LIDAR-data zijn door het gebruik van de lichtlasersignalen een stuk gedetailleerder dan andere scanmethodes.

Je denkt nu misschien ‘handig dat LIDAR! Maar waarom gebruikt men dit voor het lokaliseren van structuren uit het verleden?’. Zeker ook een goede vraag! Zoals ik een tijdje geleden vertelde in mijn blog over crop marks, kan het landschap een hoop verklappen over de situatie uit het verleden. Zo kunnen crop marks aan de oppervlakte laten zien waar vroeger greppels of kuilen waren gegraven of waar muurwerk heeft gestaan.

Het Romeinse fort Clyro bij Hay on Wye in Wales | _{© Env Agency Geomatics, Mark Walters}

Op zoek naar het Romeinse verleden

LIDAR wordt in de archeologie gebruikt om de precieze hoogtes van het aardoppervlak te meten. Op plekken waar vroeger een greppel of een wal heeft gelegen, kunnen de restanten ervan nog steeds aanwezig zijn. Hoewel een aarden wal onderhevig is geweest aan erosie en een greppel vrijwel compleet kan zijn opgevuld door de tijd heen, kunnen deze structuren nog steeds zichtbaar zijn in LIDAR-data. Op kaarten die gebaseerd zijn op dit type data zijn duidelijke plekken met een kleine verhoging of verdieping te zien die wellicht met het blote oog in het veld niet zichtbaar zijn. Zo kan het zijn dat je in het veld in eerste instantie niks ziet, maar op een dergelijke LIDAR-kaart de structuur van een Romeins fort herkent!

Zo zijn er in Europa op meerdere plekken met behulp van LIDAR verschillende typen Romeinse structuren te herkennen in het landschap. Bij het plaatsje Hay on Wye in Wales werd zo een Romeins fort herkend. Het typerende Romeinse fortpatroon, zoals we deze ook zien bij forten langs de Neder-Germaanse Limes in Nederland, is te herkennen aan de rechthoekige structuur met afgeronde hoekpunten. Eveneens zijn in de structuur de contouren van een eerdere fase van het fort te zien (zie kleine, licht gekantelde vierkant).

Ook is met behulp van LIDAR een aantal Romeinse structuren in Nederland goed te herkennen. Zo is bij het Gelderse Ermelo het aangetroffen Romeinse marskamp goed te onderscheiden van de rest van de vormen in het landschap. Een ander mooi voorbeeld van een Romeinse locatie waar LIDAR-data veelvoudig geraadpleegd werd voor het traceren van de structuur, is bij het Romeinse aquaduct van Berg & Dal. Hier lag vroeger een waterweg die het Romeinse fort op de Hunnerberg en vermoedelijk ook de nederzetting op de plaats van het tegenwoordige Nijmegen moest voorzien van water. Dit castra was vermoedelijk het eerste grote fort van de Romeinen op Nederlandse bodem. Met behulp van de gedetailleerde hoogtekaart kunnen delen van het aquaduct herkend worden in het landschap, zonder daarvoor meteen grote stukken land op te graven. Op deze manier kunnen archeologen voorspellen waar zich archeologische waarden in de ondergrond bevinden.

Toepassingen van LIDAR

In het archeologisch onderzoek van vandaag de dag wordt LIDAR-data vaak geraadpleegd in de voorbereidende fases van opgravingen. Naast het professionele gebruik wordt ook het publiek steeds meer betrokken bij het gebruik van LIDAR-data in bijvoorbeeld Citizen Science projecten. Een mooi voorbeeld hiervan is het project Erfgoed Gezocht, een samenwerking tussen Erfgoed Gelderland en de Universiteit Leiden. In dit project wordt online een groot aantal hoogtekaarten beschikbaar gemaakt van bijvoorbeeld regio’s als de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Vervolgens kan de deelnemer thuis deze kaarten verkennen en hierop aangeven als hij/zij iets ziet dat lijkt op een door mensen vervaardigde structuur. Het project is gericht op specifieke structuren uit de prehistorie, maar er kunnen natuurlijk ook vormen uit andere tijdsperiodes aangetroffen worden. Zo kan het dus ook zomaar zijn dat je wellicht een aquaduct, marskamp of fort aantreft uit de Romeinse tijd!