Blog | Nieuwe inzichten | Hoe droogte het (Romeinse) verleden kan blootleggen

12 juni 2020 | Wouter Hinrichs

Crop marks van een Romeinse nederzetting bij Wroxham, Engeland | _{© Mike Page, New York Times}

Het verleden verschijnt

In de zomer van 2018 hadden vele landen in Europa last van extreme droogte. Door een te kort aan regen raakte landbouwgronden verdord en hadden gebieden in Zuid-Europa last van grote bosbranden. Toch bracht deze droogte iets heel unieks met zich mee. Vanuit heel Europa verschenen opmerkelijke luchtfoto’s, vaak gemaakt met een drone. Op deze foto’s waren allerlei bijzondere vormen en patronen te herkennen in het droge gras en de graanvelden. Deze patronen waren niet zomaar patronen, maar de contouren van structuren uit het verleden die bovengronds niet meer zichtbaar zijn. Zo verschenen in een grasveld in County Meath in Ierland de contouren van een prehistorisch monument, waarschijnlijk uit de steentijd. Dat dergelijke monumenten in de regio voorkwamen was bekend, maar door de droogte werd een compleet nieuwe structuur aangetroffen.

Crop marks van een Neolithisch monument in County Meat, Ierland | _{© Ken Williams, Cambridge University Press}

Niet alleen in Ierland verschenen vormen in het dorre gewas, maar ook in Nederland! Zo werd bij het Gelderse Westervoort op een luchtfoto een opmerkelijk zigzaggende lijn herkend. Deze lijn bleken loopgraven te zijn van de IJssel-Stellung, een Duitse verdedigingslinie uit de Tweede Wereldoorlog.

Crop marks van loopgraven van de IJssel-Stellung bij het Gelderse Westervoort | _© _{Jan van Dalen Fotografie, www.martijnreinderswo2.wordpress.com}

Wat zijn crop marks

Je vraag je nu wellicht af: ‘Hoe kan het dat de contouren van deze oude structuren met extreme droogte verschijnen?’. Dit is een hele goede vraag. Vormen en patronen zoals deze worden door professionals ‘crop marks’ genoemd (vanuit het Engels ‘marks in the crops’ ofwel ‘aanduidingen in gewassen’). Crop marks ontstaan door een verstoring in de grond uit het verleden. Door natuurlijke veranderingen en/of menselijk handelen, zoals het ontstaan van kreken, het graven van greppels of het bouwen van fundamenten, wordt de grondopbouw aangetast. De grondopbouw heeft effect op hoe planten beter of slechter op een bepaalde plaats groeien. In droge periodes kunnen deze verschillen in grondopbouw duidelijker zichtbaar worden.

Op plekken waar vroeger de grond is uitgegraven en weer is dichtgegooid, zoals bij greppels en kuilen, groeien planten vaak beter dan op de natuurlijke ondergrond daaromheen. Dit komt omdat deze voormalige kuilen en/of greppels vaak een veel humusrijker materiaal bevatten dan de natuurlijke ondergrond, doordat ze mogelijk zijn dichtgegooid/dichtgeslibd met ander materiaal. De gevarieerde grondopbouw en voedingstoffen zorgen ervoor dat deze planten groener/hoger zijn dan de planten in de naaste omgeving.

Een voorbeeld van greppel crop marks. De planten zijn groener op de plaats waar vroeger de grond is omgewoeld. Deze foto is genomen in Grézac, Frankrijk | _©_{cliché J. Dassié, Wikimedia Commons: CC BY 2.5}

Nu kunnen crop marks ook verschijnen als de situatie compleet is omgedraaid. Op plekken waar vroeger een hard oppervlak heeft gelegen of nog steeds ligt, zoals een fundament van een gebouw, een stenen muur of een harder (natuurlijk) materiaal, groeien planten minder goed. De wortels kunnen moeilijk door de harde grond dringen en hebben minder gelegenheid om voedingstoffen en vocht op te nemen. In een periode van droogte zullen deze planten dus sneller uitdrogen dan planten in de naaste omgeving en krijgen zo eerder een meer gele of bruinige kleur.

Schematische tekening van het ontstaan van de verschillende typen crop marks

Romeinse structuren in Wales

Kortgeleden zag ik dat BBC News schreef over onderzoek naar een serie van crop marks die in 2018 in Wales werden aangetroffen. Dit onderzoek werd opgezet en uitgevoerd door the Royal Commission on the Ancient and Historical monuments of Wales. Uit het onderzoek bleek dat er aan de hand van luchtfoto’s uit 2018 vele ‘nieuwe’ Romeinse structuren waren aangetroffen. Een groot aantal van de onderzochte locaties waren nog geheel onbekend bij professionals.

Na de bestudering van de patronen van de crop marks in het onderzoek werd geconstateerd dat bij Trawscoed in Ceredigion een Romeins fort van een relatief groot formaat gestaan moet hebben. De crop marks, die hier geel van kleur zijn en wijzen op een harde ondergrond, laten de contouren zien van gebouwen die onderdeel waren van het Romeinse castellum. In de contouren is duidelijk het bekende schaakbordpatroon te herkennen dat de Romeinen toepasten in het bouwen van hun forten.

Naast het fort bij Trawscoed werden vlakbij Caerwent in Monmouthshire de contouren van een Romeins marskamp en villacomplex aangetroffen. De vondst van het marskamp was een bijzondere, aangezien er weinig Romeinse marskampen in deze regio van Wales zijn aangetroffen. Het kamp bij Caerwen had waarschijnlijk een functie in de strijd tegen de Silures, een Keltische stam die in Zuid-Wales leefde in de Romeinse tijd. Een marskamp was een tijdelijk fort waar Romeinse soldaten voor een korte periode verbleven. Het fort bestond vaak uit een terrein omringd door een aarden wal en was voorzien van enkele verdedigingswerken. De soldaten verbleven in dergelijke marskampen in tenten. Aan de hand van de luchtfoto’s van de crop marks in Wales konden naast de militaire structuren ook meerdere Romeinse villa’s en wegen in de regio worden geïdentificeerd.

‘Romeinse’ crop marks in Nederland?

Het onderzoeken van crop marks is een nieuwe methode om het verleden op te sporen in het landschap, zonder hier meteen een schep voor in de grond te hoeven zetten. Met de komst van onder meer drones, digitale en andere technische toepassingen maar ook nieuwe vormen van onderzoek, zoals citizen science projecten, vinden we steeds meer manieren om onderzoek te doen naar ons verleden.

Zoals ik aan het begin van dit blog al noemde zijn net als in het Verenigd Koninkrijk en Ierland ook in Nederland in 2018 op verschillende plaatsen crop marks gevonden, bijvoorbeeld bij Westervoort. Helaas werden er toen zover bekend geen structuren aangetroffen die werden geïdentificeerd als ‘Romeins’. Geen forten, geen villa’s en geen marskamp… Is het landschap in Nederland langs de Neder-Germaanse Limes dan toch te veel veranderd door de eeuwen heen? Of hebben we te weinig onderzoek gedaan naar crop marks? En zo ja, krijgen we nog weer eens zo’n mooie kans als in de droge zomer van 2018?