Blog | Internationaal | Van moeras tot woestijn

De Libische woestijn - © Roberdan, Wikimedia Commons

Ik vind vergelijkingen en contrasten altijd erg interessant! Hoe kan het zijn dat het één ontzettend verschilt van het andere, maar op een of andere manier ook weer overeenkomsten kunnen hebben met elkaar? Vergelijkingen zoals deze kunnen op vele vlakken gemaakt worden, zo ook met plaatsen en erfgoed. De erfgoederen van twee ver uit elkaar liggende gebieden kunnen zeer verschillen, maar ook overeenkomsten met elkaar hebben die je wellicht niet zo snel ziet.

We kijken deze week naar twee totaal verschillende gebieden die ten minste een overeenkomst met elkaar hebben: beide waren vroeger een grensregio van het Romeinse Rijk! In het blog van deze week leg ik beknopt de Neder-Germaanse Limes in Nederland en Duitsland naast de Limes Tripolitanus in Libië en Tunesië. Op welke vlakken verschillen deze voormalige rijksgrenzen van elkaar en welke overeenkomsten zijn er te vinden?

Het Nafusa gebergte in West-Libië, de omgeving rond de Limes Tripolitanus - © Trtoot

Wat is een ‘Limes’?

Laten we eerst even iets duidelijk maken. Wellicht heb je al vaker het woord ‘Limes’ gezien en vraag je je af ‘Wat betekent dat woord eigenlijk?’. Een hele goede vraag. Mocht je bij het woord 'Limes' toevallig gedacht hebben aan het Engelse woord voor limoenen, maak je niet druk. Vele hebben die fout al eerder gemaakt, inclusief ikzelf!

Het woord 'Limes' kan vanuit het Latijn gedefinieerd worden als ‘begrenzing’ of ‘een door greppel gevormde grenslijn’. Rondom de oorsprong van het gebruik van de term is vaak discussie. Sommige professionals beweren dat de Romeinen zelf deze benaming al gebruikten terwijl andere beweren dat het gebruik van de term een ‘verlatijnsing van taalgebruik’ is uit de 19^e eeuw.

Reconstructiekaart van de Neder-Germaanse Limes in Nederland -  © Olav Odé

De Neder-Germaanse Limes

Laten we beginnen met de rijksgrenzen in onze regio: De Neder-Germaanse Limes. De Neder-Germaanse Limes was de meest noordwestelijke grens van het Romeinse Rijk op het vaste land van Europa. De Limes vormde hier de afscheiding tussen de Romeinse provincie Germania Inferior en het Magna Germania, ‘het land der vrije Germanen’. Germania Inferior werd, samen met de aangrenzende buurprovincie Germania Superior, relatief ‘laat’ een provincie van het Romeinse Rijk. De gebieden werden namelijk pas rond 83-85 na Christus tot officiële provincie benoemd.

 Een Duitse kaart van de Limes Tripolitanus - © Mediatus, Wikimedia Commons

De Limes Tripolitanus

De Limes Tripolitanus was de verdedigingslinie langs een van de meest zuidelijke grenzen van het Romeinse Rijk. Kijkend naar de hedendaagse situatie liep de Limes Tripolitanus grofweg van het zuiden van Tunesië parallel langs de noordwest kust van Libië richting het oosten, gemiddeld zo’n 100/150 kilometer landinwaarts.

De Limes Tripolitanus werd opgericht in het laatste kwart van de eerste eeuw na Christus. Deze linie had als functie toegewezen gekregen de Romeinse provincie Tripolitanië, die grofweg in het midden van de 2^e eeuw voor Christus werd gesticht, te verdedigen tegen nomadenvolken die in het zuiden leefden. Net als de naam van de Neder-Germaanse Limes geeft de naam ‘Tripolitanië’ een hoop weg over het karakter van de regio. De Latijnse naam stamt af van het Griekse woord ‘Tripolis’, wat ‘drie steden’ betekent. Deze naam verwijst naar de drie grote steden die in de regio lagen ten tijde van de Griekse kolonies en het Romeinse Rijk: Sabratha, Oea en Lepcis Magna. Oea staat tegenwoordig bekend als Tripoli (een naam die eveneens weer afstamt van het Griekse ‘Tripolis’) en is de hoofdstad van het tegenwoordige Libië.

Reconstructie van het natte rivierenlandschap langs de Neder-Germaanse Limes bij Castellum Carvium en de Drususdam- © Mikko Kriek

Landschap

Op het vlak van de natuur en het landschap van beide regio’s zijn op het eerste oog weinig overeenkomsten te vinden. Het een is ten slotte een koud, nat en moerasachtig gebied, doorkruist door grote rivieren, langs de Neder-Germaanse Limes terwijl langs de Limes Tripolitanus een gortdroge woestijn te vinden is met intens hete temperaturen. Toch zijn er ook overeenkomsten te vinden. Zo was zowel het landschap bij de Neder-Germaanse Limes als de Limes Tripolitanus lastig en moeilijk begaanbaar. De Romeinse legers hadden in Germania Inferior veel wateroverlast bij de forten en konden zich met hun zware uitrustingen slecht bewegen door de natte bossen en velden. In Tripolitanië speelde zich een vergelijkbare situatie af, alleen dan compleet omgedraaid! Zo moeten er bijvoorbeeld geregeld vele zware zandstormen hebben plaatsgevonden vanuit de Libische woestijn. Daarnaast moet het voor de Romeinse legers een zware taak zijn geweest te marcheren door het hete zand en voldoende voedsel en water te verkrijgen om het hele legioen en/of het fort te kunnen voeden.

De resten van het Romeinse fort Gholaia-Bu Njem in Libië, een van de forten in de Limes Tripolitanus - © Jona Lendering, Wikimedia Commons

Strategie en verdediging

Een andere overeenkomst tussen beide grensregio’s is het strategisch gebruik van het landschap door de Romeinen. In zowel onze regio als in Noord-Afrika en in andere delen van het Romeinse Rijk maakten de Romeinen veelvoudig gebruik van natuurlijke barrières in hun verdedigingslinies. Zo werd de rivier de Rijn in Germania Inferior benut als natuurlijke barrière en in Tripolitanië de moeilijk doorgaanbare bergen en de Libische woestijn. Langs de grenzen van deze gebieden bouwden de Romeinen een verdedigingsnetwerk. Dit moet je niet zien als een muur zoals tussen de Verenigde staten en Mexico, maar als een serie aan losse forten en wachtposten, verbonden met elkaar door een netwerk aan wegen. De enige uitzondering op deze regel is de Britse Limes, Hadrian’s Wall, in het Verenigd Koninkrijk. Hier liet Keizer Hadrianus namelijk een grote muur bouwen die het noordelijk deel van het Britse eiland compleet afscheidde van het zuidelijk deel.

Zowel langs de Neder-Germaanse Limes als de Limes Tripolitanus werd een serie aan forten gebouwd. Hoewel de omvang en opstelling van de forten uit beide regio’s vergelijkbaar zijn met elkaar, verschilden deze wel in het gebruik van materialen, indeling en architectuur. Het gebruik van wachttorens tussen de grotere forten in, zoals langs de Neder-Germaanse Limes veelvoudig het geval was, kwam langs de Limes Tripolitanus zover bekend niet tot nauwelijks voor.

Een reconstructie van een Romeinse wachttoren nabij fort Fectio in Vechten, Utrecht.

Eenheid in diversiteit

Hoewel de Neder-Germaanse Limes en de Limes Tripolitanus veel van elkaar verschillen, zijn er toch overeenkomsten te vinden tussen deze erfgoederen op twee heel verschillende plekken. Er zijn vaak veel meer overeenkomsten te vinden tussen tegenpolen dan we in eerste instantie denken! Dit hoeft niet alleen te gelden voor overeenkomsten tussen plaatsen of archeologische sites, maar ook voor overeenkomsten tussen verschillende culturen en volken.

Vind je het leuk als ik vergelijkingen maak tussen verschillende plekken of dieper inga op internationaal Limes-erfgoed, zoals de Limes Tripolitanus? Of heb je zelf onderwerpen waar je graag eens een blogbericht aan gewijd zou willen zien? Laat het ons weten op onze sociale media! Ik vind het erg leuk om jullie reacties en suggesties te lezen.