Blog | Inheems-Romeinse goden: Hercules Magusanus

24 april 2020 | Wouter Hinrichs

Vorige week vertelde ik je in mijn blog wat meer over de Inheems-Romeinse godin Nehalennia. Ik had zelf nog niet veel over haar gehoord en was benieuwd wie zij was, waar zij vereerd werd en hoe ze werd afgebeeld. Ik vond het zo leuk om een beetje op onderzoek uit te gaan, dat ik dacht deze week: zijn er niet meer Inheems-Romeinse goden en hun cultus waar ik niet zoveel over weet? Deze week vertel ik je iets meer over een andere bekende Inheems-Romeinse god, die naast Nehalennia werd vereerd in de lage landen: Hercules Magusanus.

'Claudius Civilis spoort de Batavieren tot opstand aan' een schilderij van Barend Wijnveld, 1835.

De Bataven

Hercules Magusanus was een god in de religie van de Bataven, een Germaans volk, dat in de Romeinse tijd voornamelijk in het Nederlandse rivierengebied ten zuiden van de Neder-Germaanse Limes woonde. De Bataven behoorden eerder waarschijnlijk tot de Chatten, een ander Germaans volk, dat als woongebied grofweg West-Duitsland had, maar splitste hier later geleidelijk van af. De Bataven zijn één van de nationaal meer bekende van alle lokale Germaanse en Keltische volken in Nederland in de Romeinse tijd.

De Bataven hadden door de eeuwen heen over het algemeen een goede verstandshouding met de Romeinen. De Bataven leverde soldaten, die dienden in het Romeinse leger en de Romeinen stelden de Bataven in ruil daarvoor onder meer vrij van belastingen. Uit verschillende bronnen blijkt dat de Romeinen een degelijk respect hadden voor de Bataven en graag gebruik maakte van de Bataafse troepen in verschillende oorlogen.

Hercules Magusanus: oppergod der Bataven

Hoewel er militair gezien relatief veel bekend is over de Bataven, weten we niet zoveel over de Bataafse religie. Waar geloofden deze mensen in en hoe gaven ze dat vorm in de praktijk? Op basis van archeologisch onderzoek en enkele historische bronnen kunnen we echter wel een grof beeld schetsen hoe dit geweest moet zijn.

Zo weten we dat de Bataven een polytheïstische religie aanhielden en dus in meerdere goden geloofden. Boven aan de goden piramide stond Hercules Magusanus, de belangrijkste of oppergod voor de Bataven. De naam Hercules Magusanus is een interessante. In deze naam zijn namelijk twee verschillende namen samengevoegd: Hercules en Magusanus.

Een verbeelding van de Romeinse god Hercules.

Hercules is een mythisch figuur, die oorspronkelijk uit het klassieke Griekenland afkomstig is. In de Griekse mythologie was hij een held uit een van de vele legenden en stond hij bekend als Herakles. Echter werd hij later, toen de Romeinen Griekse mythologie en religie grof gezegd adopteerden, in de Romeinse religie vereerd als god.

Magusanus is oorspronkelijk een Germaanse naam en wordt geassocieerd met de Germaanse god Donar, die vandaag de dag beter bekend staat onder de naam Thor. De naam Magusanus betekent hoogstwaarschijnlijk iets als ‘de jongere met de wijsheid van de ouderen’. Het is aannemelijk dat de Romeinse god Hercules en de Bataafse god Magusanus aan elkaar gekoppeld werden door Romeinse en Bataafse soldaten, die dienden in het Romeinse leger. De reden daarvoor is dat de twee goddelijkheden overeenkomsten hadden met elkaar. Ze waren bijvoorbeeld allebei sterk, jong en heldhaftig.

Op deze manier kreeg de Bataafse ‘inheemse’ god een plaats in de Romeinse religie, iets dat in verschillende delen van het Romeinse rijk wel vaker voorkwam.

Een maquette van de Gallo-Romeinse tempel van Elst © Tempel | Kerk Museum Elst

De Gallo-Romeinse tempels van Elst

Uit archeologische onderzoeken en vondsten is gebleken dat Hercules Magusanus waarschijnlijk op verschillende plaatsen in Nederland is aanbeden. Zo zijn er meerdere plekken waar de resten van tempels zijn aangetroffen waar de god waarschijnlijk sterk aan verbonden was en hier werd vereerd.

Een prachtig voorbeeld van zo’n tempel is te vinden in het Gelderse Elst. Eigenlijk moet ik ‘voorbeelden’ zeggen. Onder de kerkvloeren van de grote Kerk in Elst liggen namelijk de fundamentresten van niet één, maar twee Gallo-Romeinse tempels. Met Gallo-Romeins wordt over het algemeen een combinatie bedoeld van zowel Gallische als Romeinse invloeden. In het geval van de tempel van Elst wordt eveneens gedoeld op de architectuur van de tempel, het Gallo-Romeinse type: Een centraal heiligdom met daaromheen een zuilengalerij.

De Grote Kerk van Elst na het geweld van de Tweede Wereldoorlog.

De archeologische resten werden aangetroffen bij restauratiewerken van de kerk na de Tweede Wereldoorlog. Elst lag gedurende de bevrijding van Nederland langere tijd in de vuurlinie tussen de geallieerde troepen en het leger van Nazi-Duitsland en raakte daarbij zwaar beschadigd. Helaas ontkwam de kerk ook niet aan het oorlogsgeweld en brandde volledig uit. Na de oorlog, bij de restauratie en wederopbouw van de kerk, werden onder de kerkvloeren fundamenten aangetroffen die vele malen ouder waren dan de kerk zelf.

Na zorgvuldig onderzoek werd geconstateerd dat dit de fundamenten waren van twee opeenvolgende Gallo-Romeinse tempels: een eerste relatief kleine tempel die rond het jaar 50 na Christus is gebouwd en een grotere tweede tempel rond het jaar 100 na Christus. De tweede fase van de tempel bleek van relatief grote omvang en is tot op heden één van de grootste tempels, die ten noorden van de Alpen zijn aangetroffen.

Een altaarsteen gewijd aan Hercules Magusanus, tentoongesteld in het LVR-Landes Museum in Bonn, Duitsland.

Altaren gewijd aan de oppergod

Een andere plek in Nederland waar sterk archeologisch bewijs is aangetroffen voor de verering van Hercules Magusanus, is bij Sint-Michielsgestel in Noord-Brabant. Hier is een altaarsteen gevonden, gewijd aan de god. Een mooi voorbeeld hiervan is een altaarsteen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Op de steen staat de volgende inscriptie:

‘Aan Magusanus Hercules gewijd. Flavus, zoon van Vihirmas, hoogste magistraat van het bestuursdistrict der Bataven, heeft zijn gelofte ingelost, gaarne en met reden.’

Naast de altaarsteen in Sint-Michielsgestel zijn er eveneens vele altaarstenen aangetroffen bij een andere bekende locatie van een kleine Gallo-Romeinse tempel: De tempel van Empel! Dit kleine tempelcomplex was eveneens waarschijnlijk gewijd aan Hercules Magusanus. Iets verderop werd een klein bronzen beeldje van de god gevonden, de enige voor zover bekend in de regio.

Een ander prachtig exemplaar is verder stroomopwaarts langs de Limes tentoongesteld, in het LVR-Landesmuseum in Bonn. Dit altaar heeft niet alleen inscripties, maar ook een verbeelding van de god, wat een goede indicatie geeft hoe men Hercules Magusanus zag: een grote, heldhaftige man met een volle baard. In zijn linkerhand houdt hij een grote knuppel of bijl vast. Deze verbeelding is vergelijkbaar met hoe Hercules in de Romeinse kunst wordt afgebeeld: een zeer gespierde man met eveneens een volle baard en in heldhaftige poses. Soms wordt Hercules eveneens met een knots of knuppel afgebeeld.

Hercules Magusanus in 2020

In Nederland en daarbuiten zijn verschillende plaatsen waar de geschiedenis van Hercules Magusanus te beleven is. Zo zijn bijvoorbeeld de resten van de Gallo-Romeinse tempels in Elst nog steeds bij de kerk te bezichtigen! Eveneens is in de kerk een kleine tentoonstelling te zien met vondsten & maquettes en kan je in een rondleiding onder de kerkvloer de fundamenten bezichtigen. Ook is in Empel een deel van de tempel gereconstrueerd die je kan bezoeken.

Ben je benieuwd naar archeologische vondsten die betrekking hebben tot Hercules Magusanus? Op de volgende websites en in de volgende musea zijn vondsten te zien met betrekking tot de god:

Rijksmuseum van Oudheden, Leiden
Tempel | Kerkmuseum Elst
LVR-Landesmuseum, Bonn