Romeinse geschiedenis van Noord-Nederland

In de Romeinse tijd werd het noorden van Nederland bevolkt door de Germaanse stam der Friezen. Ze woonden in een uitgestrekt, aaneengesloten kweldergebied dat liep van het huidige Noord-Holland tot Groningen. Die kwelders waren het gevolg van natuurlijke processen van landschapsvorming; ze lagen achter een rij langgerekte zandduinen (de latere Waddeneilanden) en bestonden uit brakke kleigrond die met hoogwater blank kwam te staan. Omdat de kwelders enigszins beschut lagen achter de zandduinen, hadden eb en vloed hier minder invloed dan pal aan de kust. Natuurlijke processen zorgden ervoor dat de grens van het bewoonbare gebied zich langzaam noordwaarts verplaatste. Er ontstonden kwelderwallen die geschikt waren voor bewoning. Die ontwikkeling was in de Romeinse tijd nog steeds gaande: de kwelderlijn bereikte pas rond 150 de locatie van het latere Wijnaldum.

Romeinse tijd

Rond het begin van de jaartelling werd ook het noordelijk kweldergebied gekoloniseerd. Archeologisch onderzoek heeft blootgelegd hoe ze dat deden. In het deels drooggevallen nieuwe land legden ze eerst weidegrond aan, beschermd door dijken, zoals teruggevonden in Peins bij Franeker een meer dan 50 meter lange dijk uit de eerste eeuw gevonden. De dijk was 1 meter breed en 1 meter hoog. Later werd deze wei omgezet in landbouwgrond.

In een volgende fase bouwden de bewoners een gedeelte van de dijk uit tot terp met boerderij. In sommige gevallen groeiden de terpen aaneen tot dorpsterpen, zoals Ezinge (Groningen) en Feddersen Wierde (Duitsland). Maar in de meeste gevallen bleef het bij een kernterp met woonstalhuis. In 1980 telde men in het Friese en Groningse gebied zo’n 1200 van dergelijke terpen – weliswaar uit alle tijdsperioden, maar het geeft een beetje een indruk van de omvang.

De Friezen waren de Romeinen goedgezind. Historische bronnen spreken over een verdrag waarbij de Friezen belasting betaalden in de vorm van koeienhuiden. Ook leverden de Friezen soldaten voor de hulptroepen en leden van de keizerlijke lijfwacht van Nero, net als de Bataven. In Rome pronkten fiere grafmonumenten van de Friese lijfwachten Bassus en Hilarus.

De verhoudingen werden in het jaar 28 verstoord door een onhandige actie van de Romeinse gouverneur Olennius, die de belastingeisen opschroefde. De Friezen kwamen in opstand en belegerden castellum Flevum. De Romeinen maakte daar korte metten mee en de vrede leek al snel weer teruggekeerd, zo blijkt onder andere uit het schrijfplankje van Tolsum uit het jaar 29. Toen de Romeinse limes rond 47 min of meer officieel werd, verslapte de Romeinse aandacht voor de noordelijk wonende Germaanse stammen. Het mag dan ook geen verbazing wekken dat de Friezen zich tijdens de Bataafse Opstand in 69 aansloten bij de opstandelingen.

In de derde eeuw liep het gebied leeg en raakt volledig ontvolkt. De oorzaak is onduidelijk, ook waar ze heen gingen, hoewel zuidwaarts het meest voor de hand ligt. Een lofrede aan keizer Constantius, gedateerd in 297, suggereert dat de Friezen samen met Chamaven terecht waren gekomen in de ontvolkte binnenlanden van Gallië: 'Nu dan ploegt voor mij de Chamaaf en de Fries; die beruchte zwervers, die rovers, tobben zich af in modderig landwerk. Door uw macht, Augustus Maximianus, heeft de Frank de braakliggende akkers bebouwd, zo groent nu weer opnieuw door Uw overwinningen, Caesar Constantius, al het land dat dun bevolkt was door boeren uit den vreemde.'