Koningin van Palmyra
Door Elmar van de Ree - In de Romeinenweek kan een bezoek aan Museum het Valkhof natuurlijk niet ontbreken. Daarom toog ik op een zonnige moederdag naar Nijmegen, voor een lezing over een bijzondere vrouw: Zenobia, koningin van Palmyra.
Koningin van Palmyra
Ook al schijnt buiten het zonnetje, toch loopt de lezingzaal al snel vol. We zijn hier op uitnodiging van Stichting Zenobia, die met lezingen en culturele activiteiten wil dienen als ‘schakel tussen Oost en West’. In samenwerking met het Valkhof organiseerden ze ook deze lezing, die werd gegeven door Lucinda Dirven, specialist antiek Syrië en werkzaam op de Universiteit van Amsterdam. Speciaal rond het thema van deze Romeinenweek is de lezing gewijd aan het de naamgever van Stichting Zenobia: de koningin Zenobia die in de derde eeuw na Christus korte tijd heerstte over een uitgestrekt gebied vanuit de stad Palmyra, gelegen in het huidige Syrië en indertijd onderdeel van het Romeinse Rijk. Het Rijk verkeerde in het midden van de derde eeuw in een aanhoudende politieke crisis. Zenobia zag haar kans en veroverde met haar zoon een groot deel van het oostelijke Mediterrane gebied. Dat bracht haar op ramkoers met keizer Aurelianus die juist probeerde om weer orde op zaken te stellen in het Romeinse Rijk.
Machtsstrijd
Over de machtsstrijd, die Aurelianus uiteindelijk in zijn voordeel beslechtte, is door de geschiedenis heen verschillend gedacht. Was Zenovia een anti-Romeinse vrijheidsstrijder, of een politiek opportunist? Door het betrekken van een nieuwe bron - de materiële cultuur van de Palmyreense elite - probeert Dirven hier een nieuwe dimensie aan te voegen. Ondersteund door diverse archeologische opgravingen en inscripties maakt Dirven aannemelijk dat de cultuur van de Palmyreense elite veel meer lagen kende dan tot nu toe duidelijk werd uit de gebruikte bronnen. Zo was de inrichting van de huizen van de elite duidelijk geïnspireerd door de Romeinen en werden enkele Romeinse tradities (met enkele aanpassingen) overgenomen. Hiermee toont Dirven aan dat de Palmyreense elite keuzes maakten binnen een genuanceerde context, en niet op een sterke anti- of pro-Romeinse overtuiging. In dat licht moet ook de opstand onder leiding van Zenobia gezien worden.
Schurk of heldin?
De erfenis van Zenobia begint in de vierde eeuw, wanneer de koningin door de schrijver van de Historia Augusta wordt gepresenteerd als een strijdlustige vrouw, die de macht van de Romeinse keizer af wil nemen. Vanaf de achttiende eeuw werd ze vooral neergezet als een Oosterse koningin. Zo merkte de Britse historicus Edward Gibbon in zijn standaardwerk over de ondergang van het Romeinse Rijk zelfs op dat ‘’ze zó verstandig was dat ze haast niet Oosters leek’’. Vanaf het begin van de twintigste eeuw wordt ze, wanneer de Westerse bemoeienis in het Midden-Oosten toe begint te nemen, neergezet als een Oosterse vrijheidsstrijder. Ook het Assad-regime instrumentaliseerde Zenobia op die wijze en verklaarde haar tot een nationale heldin. Aan de Syrische verering van Zenobia kwam in 2015 een (voorlopig?) einde door toedoen van terreurgroep IS, toen strijders Palmyra grotendeels vernietigden.
Benieuwd naar meer? Stichting Zenobia organiseert jaarlijks twee symposia en heeft diverse interessante publicaties te koop. Meer informatie is beschikbaar op de website van Stichting Zenobia.
